Στην Παλαιοχώρα συναντάμε πρώτα το εξαιρετικό τοπίο που προὲκυψε, μὲσα απὸ εξελὶξεις χιλιετηρίδων, απὸ ένα διαχρονικό γεωλογικό φαινόμενο.

Σεισμικά φαινόμενα μεγὰλης κλὶμακας έχουν δημιουργήσει τρεις χαράδρες (βάθους πέρα των 100 μέτρων στα βαθύτερα τους σημεία) στην συνὰντηση των οποίων αναδεικνύεται ένα είδος πέτρινης «βελόνας», ένας κατακόρυφος ογκόλιθος, που συνδέεται με μία περιορισμένη λωρίδα γης με την περιβάλλουσα διαμόρφωση του τοπίου.

Στην κορυφή αυτού του βράχου χτίστηκε, κατά την Βυζαντινή περίοδο η Παλαιοχώρα, μία κρυφή πολιτεία, αόρατη από όλες τις πλευρές, τὸσο για τον ταξιδιώτη από τη θάλασσα ὸσο και για τον περιφερόμενο στην κοντινή ορεινή περιοχή.

Σ’ αυτή τη μικρή τειχισμένη πολιτεία (την Παλαιοχώρα, δηλαδή την παλαιά πρωτέυουσα κατά την περίοδο της βυζαντινής παρουσίας στο νησί) κατέφυγε ένας πληθυσμός από σημαντικές βυζαντινές οικογένειες, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, περνώντας πρώτα από την Άνω Πόλη της Μονεμβασίας και βρίσκοντας εκεί ένα καταφύγιο μετά την άλωση της τελευταίας.

Η βίαιη καταστροφή από τον Τούρκο πειρατή Barbarossa (αλλά συγχρόνως ναὺαρχου του τουρκικού στόλου) της Παλαιοχώρας το 1537, με τον αποδεκατισμό του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού της, μετά από μια προδοσία και αποκάλυψη της μυστικής της θέσης, αφήνει ένα τραγικό σκηνικό ερήμωσης, που διατηρεί ακόμη και σήμερα για τον επισκέπτη, τη μεγάλη υπαρξιακή ένταση ενός παρόντος/απόντος τρομερού γεγονότος.

Στα απομεινάρια μιας πυκνής δόμησης, μέσα στο τείχος και έξω ακόμα απὸ αυτὸ, στο κλίτος του απότομου γκρεμού, συναντὰται μια πληθώρα μικρών ναών (σε κάποιους σώζονται ακόμη ίχνη από σημαντικές υστεροβυζαντινές απεικονίσεις θρησκευτικών θεμάτων) που μαρτυρούν για την αναγκαιότητα στέγασης ενός σημαντικού πληθυσμού σ’ έναν ελάχιστο χώρο, ενός πληθυσμού που ήλπισε και εργάστηκε για κάποια χρόνια για τη σωτηρία του, μπροστά σ’ έναν ορατό επερχόμενο μέγιστο κίνδυνο, χωρίς να μπορέσει τελικά να διαφύγει τον αφανισμό.

Όλο το τοπίο υπογραμμίζει μέχρι σήμερα αυτή την αγωνία, αυτή την ελπίδα και την τραγική της διάψευση.